التهاب در آب و هوای زمین

بسیاری از مردم در سالیان گذشته در محل‌های سکونت خود شاهد تغییرات بی سابقة آب و هوایی بوده اند. شاید بسیاری از آنها این تغییرات را منطقه ای و محدود فرض کرده اند، اما چنانچه پیداست، این پدیدة کم سابقه همه جایی و جهانی است. مقالة زیر در مورد علل احتمالی این تغییرات بحث می کند. بدیهی است که شواهد مورد استفاده عمدتا مربوط به قارة امریکا است.
در اواسط خردادماه 1371 در کلرادوی امریکا درست هنگامی که همه تابستانی گرم را انتظار می کشیدند، برفی سنگین گرمای بی موقع 32 درجة سانتی گرادی را از بین برد و چندین بزرگراه کوهستانی را مسدود ساخت. هم زمان، در پاریس بدترین باران و طوفان دهة اخیر شهر را فلج نمود، رودخانة سن متأثر از آن، آلوده و مسموم و از لاشة سی صد تن ماهی مرده انباشته گشت. در هنگ کنگ رگباری یک ساعته رکورد 110 میلی متر بارندگی یک جا را شکست. خیابان های انباشته از آب را به رودخانه ها متلاطم تبدیل ساخت و در پایان به مرگ پنج تن انجامید. خاورمیانه در ژانویة سال جاری، پرباران ترین و سردترین زمستان تاریخ معاصر را تجربه نمود. شهرهای امان، دمشق و اورشلیم را طوفان های سرد دربرگرفت و چنان برفی بارید که هیچ کس مشابه آن را در 40 سال اخیر به یاد نداشت.
سالی که در آن بهار امریکای شمالی در زمستان رخ نمود، تابستان آن در بهار و زمستانش در پاییز بود. در سوابق سرویس ملی هواشناسی امریکا، حدفاصل دسامبر 91 تا مارس 92 به عنوان گرم ترین زمستان 97 سال اخیر ثبت شده است. در شهر بارانی سیاتل به ندرت باران بارید و در عوض در واشنگتن در ماه مه و در ایالت تگزاس در ماه ژانویه، نزولات آسمانی دو برابر حد عادی بود. در کالیفرنیای جنوبی، جایی که در حالت عادی بسیار کم باران می بارد، سیلاب ها اتوموبیل ها را در خود غرق ساخته، به دریا ریختند. افریقا بدترین خشک سالی 50 سال اخیر را تجربه می کند و در استرالیای شرقی، جایی که قرار است هنگام زمستان، نیم کرة شمالی، تابستان را شاهد باشد، بدون گرما تابستان سپری می گردد. در عوض ملبورن هوای مطبوع و دل انگیز و تابش آفتاب و بعد ناگهان 12 روز باران متوالی را شاهد است و در همان سال سردترین ژانویه 137 سال اخیر را. خاطره ای که مسن ترین افراد نیز نتوانسته اند آن را به خاطر بیاورند.
به راستی چه اتفاقی افتاده است؟ متخصصان ابراز عقیده می کنند که نوسانات اخیر نسبت به اعداد و ارقام طبیعی، عادی است و اساسا هوای متغیر و غیر قابل پیش بینی یک اصل است و نه یک استثناء. اما نوسانات سالیان گذشته چنان شدید و ناگهانی بوده اند که سؤالاتی آمیخته با نگرانی را برانگیخته اند. آیا ممکن است این تظاهرات شدید در آب و هوا مربوط به آتش سوزی های جنگ باشد؟ یا حفرة ایجاد شده در لایة ازن مسبب آن است؟ و یا حتی روند کلی گرم شدن هوای زمین، ناشی از پدیدة گل خانه ای است، پدیده ای که از سال ها پیش، طرف داران محیط زیست آن را پیش بینی می کردند.
امروزه این پرسش ها وارد مرحله ای فراتر از واکنش های انفعالی شده اند. در شهر ریودوژانیرو رهبران ملل مختلف منشوری امضا کردند که امید است یکی از نتایج آن جلوگیری از تغییرات آب و هوا باشد. منظوری که در اجلاس های مقدماتی تحت تأثیر نظر هیئت امریکایی دایر بر مبالغه آمیز بودن آن در مورد گرم شدن هوای زمین، به شدت رنگ باخت. هم زمان میلیون ها شهروند امریکایی، با مشاهدة بی سابقة تغییرات آب و هوا، به نظرات هیئت امریکایی با دیدة تردید می نگرند و از مشاهدات روزمرة خود نتیجه می گیرند که جایی از کار دچار مسئله است.
در این میان مسلما دانشمندان کنجکاوتر از جماعت چتر به دست هستند، حتی هواشناسانی که معتقدند گرم شدن تدریجی زمین، در نهایت می تواند موجب تسریع روند تغییرات شدید هوای کرة زمین گردد، بر این باورند که هنوز برای اثبات ارتباط این دو جریان در نوسانات اخیر، کمی زود است. در کنار این وقایع این تغییرات می توانند تحت تاثیر شماری چند از رخدادهای عظیم جوی باشد که در حال حاضر در جریان است. این رویدادها به ترتیب اهمیت عبارتند از:

اِل نینو

امروز دیگر برای هواشناسان، این پدیدة طبیعی (که به نام کودکی مسیح خوانده شده است)، نه یک نظریه بلکه رویدادی واقعی و قابل شناخت است. جریان از این قرار است که هر چند سال یک بار در نزدیکی ایام کریسمس، در اقیانوس اطلس حجم بزرگی از آب گرم شروع به انبساط و حرکت به سمت سواحل اکوادور می نماید، با جریانات «جت استریم» به آرامی برخورد می کند و آب و هوای نیمی از کرة زمین را تحت تاثیر قرار می دهد. جریان ال نینویی را که از سال گذشته شروع و در حال حاضر رو به افول است، می توان بر سیلاب های امریکای لاتین، گرمای بی دلیل زمستان امریکای شمالی و خشک سالی افریقا مؤثر دانست.

پیناتوبو

آثار مشهود آتش فشانی کوه پیناتوبو در فیلیپین (شاید بزرگ ترین آتش فشانی در قرن بیستم) را می توان به مرور محسوس دانست. این آتش-فشانی 20 میلیون تن گاز و خاکستر را وارد لایة پوشکره (استراتوسفر) زمین کرد که در آن جا غباری موضعی را تشکیل می دهد که نور خورشید را پراکنده می کند. چنین رویدادی می توانست طی 3 تا 4 سال موجب کاهش دمایی تا یک چهارم درجة سلسیوس شود. برعکس دود ناشی از آتش سوزی های جنگ خلیج فارس، هیچ گاه به لایة پوشکره نرسید و هیچ اثر قابل اندازه گیری بر هوای کرة زمین نداشت.

گازهای گل خانه ای

اندازه گیری ها دقیق نشان می دهد که غلظت دی اکسید کربن، متان و سایر گازهای نگهدارندة گرمای کرة زمین، پس از انقلاب صنعتی بیش از 50 درصد افزایش پیدا کرده است. این اندازه گیری ها هم چنین نشان می دهد که دمای متوسط زمین طی 100 سال گذشته نیم درجة سلسیوس افزایش پیدا کرده است. مدل های کامپیوتری برآورد می کنند که ادامة روند فعلی تولید گازهای گل خانه ای، دمای زمین را طی 60 سال آینده بین 7/1 تا 5 درجة سانتی گراد افزایش خواهد داد. دانشمندان معتقدند که حتی افزایشی کوچک در دمای متوسط زمین می تواند آثاری به مراتب بیشتر در الگوهای آب و هوایی زمین در زمان ها و مکان های مختلف ایجاد کند.
مسئله این است که با در نظر گرفتن ترتیب اهمیت، این رخدادها به خودی خود بر یکدیگر مؤثرند و به طرق پیچیده ای ممکن است تا حدی اثر یکدیگر را خنثی نمایند، لااقل در کوتاه مدت ممکن است اثر سرمازای بیناتوبو با گرمازایی گازهای گل خانه ای مقابله نماید و هم زمان پدیدة گرمازایی ال نینو آثار زودرس سرمازایی غبارهای موضعی پیناتوبو را خنثی کند.
به یاد داشته باشیم که پیشگویی هوا در بهترین شرایط متأثر از شانس و احتمال است و متخصصان حتی با به کارگیری قوی ترین سوپر کامپیوترها نمی توانند با دقتی قابل قبول وضعیت آب و هواییِ بیش از چند هفته بعد را پیش گویی نمایند.
مسلما در طول تاریخ همیشه فوران های آتش فشانی وجود داشته است و پیشینة ال نینو لااقل از زمان تهاجم اسپانیا به امریکا شناخته شده است. قدما نیز می توانند با مراجعه به حافظة خود نوسانات غیرعادی مانند آنچه سبب غرق تاسف بار لوس آنجلس در سیلاب ها یا بمباران جنوب غربی نبراسکا توسط دانه هایی از تگرگ به درشتی گریپ فروت در سال 1928 شد، یا حتی بوران های سال 1888 که سواحل غربی امریکا را در برفی به ارتفاع یک ساختمان 4 طبقه مدفون ساخت را به یاد آورند. آقای استیو زیباک، دانشمند جوشناس در ایستگاه تحقیقات زمین شناسی لامونت دوهرتی وابسته به دانشگاه کلمبیا، معتقد است که به هر حال در هر نقطه ای از زمین می توان رکوردی غیرعادی را مشاهده نمود. اما آنچه جدید و قابل تعمق می باشد، این است که برای اولین بار اثر مصنوعات انسان بر آب و هوا قابل مشاهده شده است. دانشمندان اظهار می دارند که به تحقیق از نیم قرن پیش، اثر گرمازایی گازهای گل خانه ای، تخریب جنگل ها یا سوراخ شدن لایة ازن قابل پیش بینی بوده است. سیاست گذاران در جواب اظهار می دارند که علت عدم ممانعت ایشان از ادامة این روند در سال های اخیر، همیشه عدم قطعیت علم در پیش بینی چنین پدیده هایی است. دکتر اشتایدر در این زمینه اظهار می دارد که در هر حال ما در حال حاضر سیستم را با سرعتی بیش از آن چه برایمان قابل درک باشد تخریب می کنیم. خطر در این جاست که هنگامی قادر به درک عواقب این تخریب شویم که برای هر اقدامی دیر باشد.